Naimi’nin "Fezail-i Kuds" isimli eserinde KUDÜS SU YOLLARI

Naimi’nin "Fezail-i Kuds" isimli eserinde

KUDÜS SU YOLLARI

Cihan Okuyucu

Fezail türü hakkında genel bilgi: Dini önemine uygun olarak klasik edebiyatımızda konusu Kudüs olan çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bu eserlerin bir kısmı fezail türündedir. Kur'an ve hadislerde anılan, ashab ve tabiin sözlerinde zikredilen, bazı peygamberlerin veya sahabilerin yaşadığı yahut önemli şahsiyetterin yetişmiş olduğu şehirleri bu faziletleriyle ele alan kitaplara fezail denilir. [1]  Kudüs'ün fazileti hakkında yazılan Arapça kitaplara örnek olarak Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzi'nin Fezailü'l -Kuds'ü ile Mescid-i Aksa ve onun fazileti hakkında   Minhaci’nin kaleme aldığı (ö. 880/ 1475-76) İthafü'l-ahis­sa bi-fezaili Mescidi'l-Aksa [2] sayılabilir. Bu Arapça kaynakların daha sonra kaleme alınacak bazı Türkçe eserlere de ilham kaynağı olduğu görülür.

Kudüs’ün Osmanlı idaresine girmeden önceki Türkçe kaynaklarda daha çok şehrin mukaddes mekanları tavsif edilirken fetih sonrasına ait eserlerde şehirdeki Osmanlı yapılarına da yer verildiği görülür. Biz de aşağıda bu tür eserlerden biri olan Naimi’nin Fezail-i Kuds isimli eserinde anlatılan Kudüs’e su getirilmesi bahsini ele alacağız. Ancak ondan önce bu türdeki diğer bazı eserleri de kaydetmekte fayda görüyoruz. Bazen tercüme bazen telif tarzındaki bu tür Türkçe eserlerin ilki 13.yy. şairlerinden Ahmet Fakih’in Kitabu Evsaf-ı Mesacid-i Şerife isimli mesnevisidir.  Daha sonraki eserlerden de; Muhammed Yemeni’nin, Fezail-i Mekke Medine ve Kudüs’ü; İbrahim b. Bali’nin Hikmetname’si; Ebu’l-Fazl es-Seyyid Alâüddin’in Cevâmi’u’l-Fezâil fî Mesâcidi’l-Kabâil’i; Hıfzi’nin, Tarih u Fezail-i Kuds-i Şerif’i; Lamii Osman Çelebi’nin Tarih-i Kuds-i Şerif’ini; Yusuf Sivrihisari’nin Mevhub-ı mahbub’unu ve nihayet eserinin 9. cildinde Küdüs’e de  geniş yer ayıran Evliya  Çelebi’nin Seyahatnamesini  sayabiliriz.

Çeşmecizade Ni‘metullah Çelebi’nin eserinde Kudüs su yolları: Yavuz Sultan Selim’in Mercidâbık'ta Memlükler'e karşı kazandığı zaferle ele geçirdiği Kudüs 1831-1840 yıllarında gerçekleşen Kavalalı Mehmed Ali Paşa dönemi hariç Ekim 1516’dan Aralık 1917'ye ka­dar yaklaşık dört asır Osmanlı idaresinde kalmıştır.   Osmanlı Devleti manevi değerine uygun olarak Kudüs'te birçok imar faaliyeti gerçekleştirdi. Kubbetü's-Sahra'nin restoras­yonu, bugün hâlâ ayakta olan surların inşası, Beytülahm ve Halîlürrah-mân'dan Kudüs'e su getiren kanalların tamiri, Hürrem Sultan'ın cami, medrese, han, ribât ve imaretten oluşan külliyesi Kudüs'teki Os­manlı eserlerinin önde gelenlerindendir. Kudüs su yolları hakkında kaynak olarak kullandığımız Naimi mahlasıyla bilinen Çeşmecizade Ni‘metullah Çelebi’nin(ö.1567) “Fezâyil-i Kuds”ü Menderes Velioğlu tarafından yayınlanmıştır.(Türkiye Yazmalar Kurumu, 2017 eserde verilen bilgilere göre Naimi,  Kanuni Sultan Süleyman’ın Kudüs’te gerçekleştirdiği imar faaliyetlerine, kâtiplik vazifesiyle nezaret etmiştir. 

 

Naimi’nin eseri bilhassa Kanuni devri imar faaliyetleri ve Kudüs su yolları konusunda   içerdiği birinci elden   bilgiler bakımından değerlidir.  Naimi’nin tam olarak ne zaman Kudüs’te bulunduğu bilinmemekle birlikte eserinde verdiği Kudüs surlarıyla ilgili bilgilerden H.944-948 (yaklaşık:1537-42) tarihleri arasında orada bulunduğu kesindir. Kanuni’nin Kudüs’ü imar için gönderdiği kafilenin katiplik görevini deruhte eden Naimi bilahere intibalarını mesnevi tarzında kaleme almıştır. Eserin 47b-57a. arasındaki yaklaşık 10 varaklık kısmı da Kudüs su yollarına tahsis edilmiştir. Biz de bu bölümde yer alan bahisleri özetleyerek vermek istiyoruz. Naimi’nin adını vermeden “üstad” diye andığı ancak diğer bazı kaynaklara göre Lala Mustafa Paşa olan imar görevlisi Kudüs’te yaptığı ilk araştırmada şehrin en acil ihtiyacının su olduğunu görür ve çareler arar. Yerlilerden iki günlük mesafedeki dağda birçok su kaynağı bulunduğu ve bu suların İsrailoğulları zamanında şehre kadar getirildiğini öğrenen “Üstad” durumdan Kanuni Sultan Süleyman’ı haberdar eder. Kanuni de su getirme fikrini benimser ve şu emri verir:

Evvela ana su götürsünler                        Ol binaya hemen el ursunlar

Demesinler ki çok hazine gider                Bir içim suyu bin hazine değer

 

Bu emir üzerine Üstad yanına Naimi’yi de alarak bahsi geçen dağdaki su kaynaklarını teftişe gider ve gerçekten kâfi miktarda leziz su kaynakları bulunduğunu görür. Naimi, tespit edilen su kaynaklarının adını da veriyor: Ayn-ı A’tan, Ayn-ı Ferruc, ve Ayn-ı Salih. Şair her birinin lezzeti hakkında abartılı övgülerde bulunuyor. Birkaç örnek:

Gelelim imdi Ayn-ı Atan’a                           Ki verir vasfı yüz safa cana

Nuşu âb-ı hayata meşreptir                        Erdiği hastaya mücerreptir

Ayn-ı Ferrucu seyreden âdem                   Komadı canda gussa dilde elem

Ger yüze gelse çeşme-i hayvan                  Der idim aynıdır anın bu heman

Ayn-ı Salih gibi kanı bir su                            Ki ola dil-pezir ü hem dil-cu

Bir acep taş içindedir başı                            Çeşm-i aşık gibi akar yaşı

 

Anadolu ve Şam’dan getirilen ustalar temeli atarlar ve çalışmalar başlar. Taş işçileri dağı delerler, diğerleri su yollarını kazar künk döşerler ve suyu akıtırlar. Suyun akmasıyla her taraf yeşerir ve vadi çimen denizine döner;

Künge alıp heman su yolcuları                    Kaptılar suyu kaçtılar ileri

Her ne vadiye kim revan oldu                    Gül gibi güldü gülüstan oldu

Öyle bitti ekinleri guya                                Mevc ururdu bir yeşil derya

 

Su, yol üzerinde Hz. İsa’nın doğum yeri olan Beytüllahim’e ulaşınca yörede yaşayanların talebi üzerine    oraya da biri insanlar diğeri hayvanlar için iki tane havuz yapılır:

Cem olup cümle halkı o l kuyun          Talibi dahi ragıbı suyun

Dediler geldi su mekanımıza                Hak bilir su sepildi canımıza

Bir keremdir ki etmiş ol server            Yok mudur bize de hakk-ı nazar

Gördüler var taleplerinde savab          Verdiler istedikleri kadar âb

 

Naimî su yolu açma çalışmaları esnasında yaşanan zorluklar ve bunların nasıl aşıldığı ile ilgili bazı teknik bilgileri de vermektedir. Buna göre su yolu bir dağa tesadüf eder. Dağın içinden 80 arşın derinliğinde su kuyuları açılır, çarklarla molozlar çekilip atıldıktan sonra kuyular kanallarla birbirine bağlanarak büyük zahmetlerle suyun yoluna devam etmesi sağlanır. Kudüs’e yakın yerde büyük bir gölet boşluğu vardır. Su orayı doldurur ve insanlar bunu seyretmeye gelir, gölde yüzerler:

Birke âb-ı revanla doldu tamam                              Seyrine çıktı nice serv-i hıram

Şehrin ey nice sim-ten mâhı                                       Atılırdı içine san mâhî

Su yüzünde yüzerdi her mehveş                                            Nilgûn-ı âsümanda sanki güneş

Halilürrahman tarafına da bir çeşme yaptıktan sonra su nihayet uğurlu bir vakitte şehre ulaşır ve ortalık bayram yerine döner.  Naimi, daha sonra şehirde yapılan çeşmeler ve sadırvanlar hakkında bilgiler vermektedir. Buna göre Aksatullah ile Sahratullah arasında inşa edilen çeşmelerin isimleri şöyledir: Çeşme-i bab-ı  hutta, Çeşme-i  bab-ı  silsile, Çeşme-i  hammamü’l-Ayn ve Çeşme-i  bahr-ı  nâzır. Her birini ayrı ayrı öven şairin övgülerinden birkaç örnek beyitle yazımızı bitirelim:

Tak mı bu meh-i mukavves mi                   Kavs burcu mu ya mukarnas mı

Şemse midir bu yoksa şemse-i mihr        Bu kemer mi yahut hilal-i sipihr

Tak-ı gerduna tan eder kemerin                Şemse-i şemse dahi şemselerin

Her gece encüm ey imaret-i hayr              Göz açıp subha   dek eder seni seyr

Beyt-i makdisde demezen amma             Dahi mislin getirmedi dünya.     

Mealen: Bu, çeşmenin tâkı mıdır yoksa kavisli hilal mi? Bu, yay burcu mu yoksa mukarnas mı? Bu, çeşmenin   süsü olan şemse mi yoksa   göğün güneşi mi? Bu, çeşmenin kemeri mi, yoksa gökteki hilal mi?  Ey hayırlı yapı, her gece yıldızlar gözlerini açar da sabaha kadar hayranlıkla seni seyrederler. Sadece Beyt-i Makdis’de değil bütün dünyada senin bir benzerin yok.

 

[1] M.Yaşar Kandemir, Fezail, DİA, 529-31

[2] nşr. Ahmed Ramazan Ahmed, 1-11, Kahire 1982


الصفحة الرئيسية

تسجيل الدخول / عضو

رقم الحساب

تبرع

سلتي